Սյունյաց աշխարհի գանձերը

Մեր երկրում կան այնպիսի վայրեր, որոնք բացահայտված չեն, սակայն, ունեն պատմական նշանակություն և կարող են հետաքրքրություն առաջացնել   ինչպես զբոսաշրջիկների, այնպես էլ մեր երկրում ապրողների շրջանում: Քչերին է հայտնի Սյունիքի մարզում գտնվող Հալիձոր գյուղը, որը գտնվում է մարզկենտրոնից 69 կմ հյուսիս-արևելք, Որոտան գետի ձախ ափին:  Բարձրությունը ծովի մակարդակից մոտ 1300-1350 մետր է: Հալիձոր անունը ծագել է Հաբանդ գավառի Հալե բնակավայրից:  10-րդ դարում Իշխանուհի Համազասպուհին Հալիձորը նվիրաբերել է Տաթևի վանքին: <<Տաթևեր>> ճոպանուղի այցելած ցանկացած մարդ կփաստի նրա գեղեցիկ բնության մասին: Հալիձորում մշակութային արժեք ներկայացնող բազմաթիվ հուշարձաններ կան, որոնք ևս ունեն պատմական նշանակություն: Հարանց անապատ կամ Սյունյաց մեծ անապատ: Հիմնադրվել է 1608-1613 թթ-ին: 1658թ.-ի երկրաշարժից հետո , երբ անապատի նախկին բոլոր շինությունները կործանվել են, իսկ եկեղեցին սահել, իջել է այժմյան տեղը, կառուցվել են գավիթ-սրահով և երկու սենյակներով եկեղեցին, սեղանատունն ու պարիսպների մնացորդները: Երկրաշարժից հետո՝ երկու տարի անց, միաբանությունը տեղափոխվել է և հիմնել Տաթևի Մեծ անապատը: Հետագայում Հարանց անապատում նորոգումներ և կառուցումներ են կատարել Տաթևի վանքի առաջնորդները: Հալիձորի, անապատի և երկրաշարժի մասին հստակ խոսում է նաև Րաֆֆին՝ իր <<Կայծեր>> վեպում:  

  Հալիձոր գյուղից մոտ 5 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Հին Հալիձոր կոչվող գյուղը (տեղացիների անվանմամբ՝ Ներքին շեն), որտեղ մարդիկ բնակվել են 17-րդ դարից մինչև 1966 թվականը: Հին Հալիձորում է գտնվում Կուսանաց անապատը, <<Պողոս-Պետրոս>> կոչվող մատուռը և Սուրբ Մինաս եկեղեցին: Վերջինս կառուցվել է 1611թ. և կանգուն է առ այսօր: Սուրբ Մինաս եկեղեցու մոտակայքում գտնվում է <<Խաչին խութ>> կոչվող դարավանդը, որտեղ առաջին անգամ գործածվել է <<ա>> օժանդակ բայը: Խաչքարի վրա հեղինակի կողմից գրված է ՝<<Հաստատ ա գիրս>>: Հին Հալիձորի Սուրբ Մինաս եկեղեցու մոտ գտնվում է Շահունց ազգի հուշաքարը: Տեղացիների վկայությամբ կա ավանդազրույց, որ այստեղ ապրել են յոթ եղբայրներ, որոնցից մեկը չուներ ժառանգ: Նա <<Ակն>> կոչվող վայրից մինչև Հին Հալիձոր գյուղ ստորերկրյա ջրատար է կառուցել,որի վրա հիշատակված է Շահունց-Հայրում անունները: Հուշաքարի վրայի հիշատակության համաձայն այն կառուցվել է 1283թ. (ըստ այբուբենի տառերի թվային արժեքի` ՌՄՁԳ): Հալիձորի անտառին կից՝ Հալիձոր-Տաթև ճանապարհի մոտ է գտնվում բազալտե, 2 մետր բարձրությամբ Խրիմյան Հայրիկի հուշաքարը (տեղացիներն այն անվանում են Հայրիկի քար), որն ընդգրկված է Հալիձորի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում: Հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկի՝ 1903 թվականի աշնանը Սյունիք կատարած այցի ժամանակ Տաթևի վանքի ճանապարհին կանգնեցվել է երկու հուշաքար:Հուշաքարի վրա գրված է.  <<Հալիձորց:Խաչս յիշատակ Հայոց Հայրիկ ՏՏ կաթողիկոսի 1903 թ. Խրիմյան Հայրիկի, Սբ.Տաթև: Աստուած ողորմած լինի>>:   Հուշաքարը կառուցել է Շինուհայրի  Տեր-Ստեփան քահանան: Ահա պատմամշակութային այսպիսի հրաշալի կոթողներ կան Սյունիքի մարզում,որոնք հայտնի են ոչ բոլորին և արժանի են պատշաճ ձևով ներկայացման: